Από τους λεγόμενους προσωκρατικούς φιλοσόφους ο Ηράκλειτος ξεχωρίζει για την πρωτοτυπία αλλά και για την εμβέλεια της σκέψης του μέσα στους αιώνες. Γεννήθηκε γύρω στο 540 π.Χ. στην Έφεσο και ανήκε στην αριστοκρατική οικογένεια των Ανδροκλειδών. Συμμετείχε στις πολιτικές διαμάχες της πόλης του και εξέφρασε την περιφρόνησή του για το πλήθος, τόσο σε θέματα πολιτικής εξουσίας, όσο και σε θρησκευτικά ζητήματα. Σύμφωνα με το Διογένη Λαέρτιο ο Ηράκλειτος κατέθεσε ένα αντίτυπο του βιβλίου του "Περί φύσεως" στο ναό της Εφεσίας Αρτέμιδος. Από εκεί προφανώς αντιγράφτηκε και διαδόθηκε νωρίς και φαίνεται πως ήταν ήδη γνωστό στον Παρμενίδη και το Δημόκριτο. Ήταν γραμμένο σε ιωνική διάλεκτο και σε ποιητική μορφή. Δυστυχώς, γνωρίζουμε μόνο αποσπάσματά του, και για κανένα από αυτά δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι είναι κατά λέξη παράθεση, εφόσον η έννοια αυτή ήταν άγνωστη στους αρχαίους συγγραφείς.

Για την ηρακλείτεια σκέψη η αλήθεια -ή μάλλον οι αλήθειες- αποκαλύπτονται στο φιλόσοφο μόνο ύστερα από βασανιστική αναζήτηση και όλες τους δομούνται γύρω από την κεντρική ιδέα της ενότητας του κόσμου. Ο κόσμος για τον Ηράκλειτο είναι μοναδικός, αγέννητος και αιώνιος. Τα δύο στοιχεία που καθορίζουν την ύπαρξή του είναι η αέναη μεταβολή και η διαρκής διαμάχη και ενότητα των αντιθέτων. Το φαινόμενο αυτό αποκαλεί εναντιοδρομία ή εναντιοτροπία. Η αρχή που διέπει ολόκληρο το σύμπαν είναι το αείζωον πυρ, δηλαδή η φωτιά που ρυθμίζει τα πάντα. Στο ζήτημα αυτό είναι προφανής η επιρροή των ιώνων φυσικών φιλοσόφων, αλλά σε αντίθεση με αυτούς ο Ηράκλειτος αντιλαμβάνεται το πυρ περισσότερο ως μία λογική αρχή, παρά ως γενεσιουργό αιτία του κόσμου. Ο κόσμος υφίσταται μέσα στη συνεχή μεταλλαγή του πυρός σε αέρα, υγρό, γη και αντίστροφα. Η πρώτη διαδικασία καλείται κάτω οδός και η δεύτερη άνω οδός. Ο Ηράκλειτος φαίνεται πως απέρριπτε και κάθε αντίληψη περί αθανασίας της ψυχής, κι αυτό γιατί θεωρούσε ότι η ψυχή ήταν αναθυμιάσεις του υγρού και του θερμού στοιχείου και ότι μετά το θάνατο του σώματος εκείνη γινόταν νερό και γη. Ολόκληρη η κοσμοαντίληψή του βασιζόταν στη θεώρηση ισόρροπων και αντίθετων ζευγών, η αντιθετική σύνδεση των οποίων γεννά την αρμονία. Κατά συνέπεια, ακόμα και η ύπαρξη των θεών και η αθανασία τους δε νοείται χωρίς ανθρώπους και θνητότητα.

Το έργο του Ηράκλειτου ήδη στην κλασική περίοδο αποτελούσε μέρος της αγωγής των νέων μαζί με τα ομηρικά έπη. Το εύρος και η δυναμική του στοχασμού του καθώς και η πρωτοφανής εσωτερική συνοχή της θεωρίας του άγγιξε μεγάλους στοχαστές από διαφορετικούς χώρους. Για όλους τους υλιστές φιλοσόφους οι απόψεις του για την αιωνιότητα και το αδημιούργητο του κόσμου στάθηκαν καθοριστικές. Aπό την άλλη η αναγόρευση του πυρός σε οργανωτική αρχή προήγγειλε τον ιδεαλισμό του Πλάτωνα. Τέλος, η αρχή της ενότητας και πάλης των αντιθέτων, αποτέλεσε θεμελιώδη παραδοχή των περισσότερων διαλεκτικών. Από τον Πλούταρχο ως το Σπινόζα και από τον Kλήμη τον Aλεξανδρινό ως το X.Λ. Μπόρχες, ο Ηράκλειτος είναι ο στοχαστής που άσκησε μοναδική γοητεία, καθώς η σκέψη του -ακριβώς όπως το ηρακλείτειο ποτάμι- δεν είναι ποτέ η ίδια.