Υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ των ειλώτων και των δούλων στις περισσότερες ελληνικές πόλεις. Γενικά ένας δούλος ήταν ιδιοκτησία του κυρίου του, ενώ αντίθετα ο είλωτας ανήκε στο κράτος των Σπαρτιατών. Είχε δηλαδή παραχωρηθεί από το κράτος σε κάποιον πολίτη, ο οποίος όμως δεν είχε το δικαίωμα να τον διαθέσει, όπως ο ίδιος επιθυμούσε. Επίσης, σε άλλες περιοχές οι δούλοι συχνά μπορούσαν να αποκτήσουν την ελευθερία τους. Αντίθετα, στη Σπάρτη ένας είλωτας δεν ήταν δυνατό να απελευθερωθεί, παρά μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις. Με αυτόν τον τρόπο ήταν πιο ελεύθερος, αλλά ταυτόχρονα και πιο περιορισμένος από τους δούλους της υπόλοιπης Ελλάδας (Θουκυδίδης, Ιστοριών 1.101.7-9).

Στις μη σπαρτιάτικες πηγές, οι είλωτες αναφέρονται είτε ως δούλοι, είτε ως οικέτες (στην περίπτωση που χρησιμοποιούνταν για εργασίες του οίκου), είτε ως ανδράποδα. Πιθανότατα, είχαν εξαναγκαστεί να εγκαταλείψουν τα πατρογονικά τους μέρη και είχαν υποχρεωθεί να ζούνε διασκορπισμένοι στη γη των κυρίων τους. Ενδεχομένως, πάλι, να τους είχε επιτραπεί η κατοχή κάποιου είδους προσωπικής περιουσίας, ίσως και ο γάμος. Συνόδευαν τους Σπαρτιάτες στους πολέμους μεταφέροντας τον εξοπλισμό τους, ενώ για τη συντήρησή τους υπεύθυνοι ήταν οι κύριοί τους.

Στην αρχαϊκή Σπάρτη πολιτικά δικαιώματα μπορούσαν να έχουν μόνον όσοι από τους πολίτες μπορούσαν να συμβάλουν μία συγκεκριμένη ποσότητα παραγωγής στα κοινά συσσίτια. Τα συσσίτια ήταν ομάδες στις οποίες οι πολίτες γίνονταν δεκτοί ύστερα από ψηφοφορία. Η απόρριψη της αποδοχής στο συσσίτιο σήμαινε για τον υποψήφιο και την άρνηση απόκτησης πολιτικών δικαιωμάτων. Κάθε μέλος ήταν υποχρεωμένο να δίνει στα συσσίτια συγκεκριμένο ποσοστό από την παραγωγή των χωραφιών τους, των λεγόμενων κλήρων. Οι κλήροι αυτοί, τους οποίους δούλευαν οι είλωτες, διανέμονταν στους πολίτες από το κράτος των Σπαρτιατών ύστερα από τη νίκη τους ενάντια σε γειτονικούς λαούς και την προσάρτηση της γης τους. Ουσιαστικά, δηλαδή, οι είλωτες καλλιεργούσαν τη δική τους γη για λογαριασμό άλλων. Οι Σπαρτιάτες μην έχοντας καμιά μέριμνα για τη γεωργική παραγωγή μπορούσαν να αφοσιωθούν στην τέχνη του πολέμου, η οποία συντελούσε στην κοινωνική τους καταξίωση. Ο ρόλος επομένως των ειλώτων ήταν καθοριστικός για τη διατήρηση της υπάρχουσας κατάστασης στην κοινωνία των Σπαρτιατών.

Είναι σωστός ο παραλληλισμός των ειλώτων με τους πενέστες της Θεσσαλίας, τους αφαμιώτες, τους μνωίτες (εκείνοι που είχαν κυριαρχηθεί;) και τους κλαρώτες (εκείνους που ήταν δεμένοι με τη γη -τον κλάρο;) της Κρήτης, τους κορυνηφόρους της Σικυώνας, τους γυμνήτες (εκείνοι που ήταν γυμνοί, δηλαδή άοπλοι) του Άργους και τους οικιάτες της Λοκρίδας (εκείνοι που ανήκαν στον οίκο). Οι ομάδες αυτές ήταν γηγενείς λαοί που είχαν υποπέσει στο επίπεδο του ιδιόκτητου δούλου μετά την εισβολή και κατάκτησή τους από τα δωρικά φύλα και θεωρούνταν συνήθως μέρος της οικογενειακής περιουσίας.