Η σημαντικότερη αιτία του Α' Μεσσηνιακού πολέμου ήταν η έλλειψη καλλιεργήσιμων κλήρων και η διεκδίκηση αναδασμού της γης. Η διανομή των γαιών της Στενυκλάρου σε ακτήμονες Σπαρτιάτες δε φαίνεται να έλυσε το πρόβλημα. Μετά το τέλος του Α' Μεσσηνιακού πολέμου, κατά τον Πλούταρχο, ο μυθικός νομοθέτης Λυκούργος ζήτησε τη συμβουλή του μαντείου των Δελφών, για να προβεί σε μεταρρυθμίσεις που θα έδιναν λύση στην κρίση. Το θεόπνευστο θεσμικό κείμενο, η ρήτρα, αποτέλεσε τον καταστατικό χάρτη της Σπάρτης. Όριζε την κατανομή του πληθυσμού σε φυλές, και οβές (κώμες) και επιμέριζε την εξουσία ανάμεσα στην τριακονταμελή Γερουσία, που προετοίμαζε τους νόμους, και στην Απέλλα (τη λαϊκή συνέλευση), που τους ψήφιζε. Για να απαλλάξει τη Σπάρτη από τις υπερβολές και τα εγκλήματα του πλούτου, ο Λυκούργος αναδιένειμε τη γη σε 30.000 κλήρους για τους περιοίκους και 9000 κλήρους για τους Σπαρτιάτες.

Αν και η σύγχρονη έρευνα αμφισβητεί την ιστορικότητα του προσώπου του Λυκούργου, οι μεταρρυθμίσεις που του αποδίδονται σκιαγραφούν αδρομερώς τις αρχές της σπαρτιατικής πολιτείας. Οι δύο βασιλείς από τις οικογένειες των Aγιάδων και των Ευρυποντιδών διέθεταν περιορισμένες εξουσίες. Συμμετείχαν στη Γερουσία, ηγούνταν του στρατού, κατείχαν ένα τέμενος (υποστατικό) στις περιοχές των περιοίκων και δικαιούνταν μεγαλύτερο μερίδιο από την πολεμική λεία. Προΐσταντο, εξάλλου, των περισσοτέρων θρησκευτικών τελετών. Η Γερουσία, όπου εκτός από τους βασιλείς συμμετείχαν και 28 ισόβια μέλη άνω των εξήντα ετών, προετοίμαζε τα προβουλεύματα και λειτουργούσε ως ανώτατο δικαστήριο. Ο τρόπος εκλογής των γερουσιαστών ήταν ιδιόμορφος. Κατά την παράδοση, οι υποψήφιοι παρουσιάζονταν στην Απέλλα και εκλέγονταν όσοι εισέπραταν το δυνατότερο χειροκρότημα. Οι σύγχρονοι μελετητές δεν ομονοούν ως προς τις εξουσίες της Απέλλας, η οποία συγκαλείτο μία φορά το μήνα. Ορισμένοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι λειτουργούσε όπως η Εκκλησία του δήμου στις δημοκρατικές πόλεις, ενώ κατ' άλλους απλώς επικύρωνε ή απέρριπτε διά βοής τις αποφάσεις της Γερουσίας. Ο θεσμός των πέντε εφόρων, οι οποίοι εκλέγονταν από το σύνολο των ελευθέρων πολιτών με ενιαύσια θητεία, μοιάζει να είναι μεταγενέστερος. Ο πρώτος μεταξύ των εφόρων ήταν ο επώνυμος άρχων και προέδρευε στην Απέλλα. Οι έφοροι οργάνωναν σε καιρό πολέμου το στρατό, ενώ δύο από αυτούς συνόδευαν το βασιλέα στις εκστρατείες. Είχαν επίσης την εποπτεία της αγωγής των νέων και της διοίκησης, καθώς και δικαστικές αρμοδιότητες που επεκτείνονταν ακόμη και στους βασιλείς.

Πολίτες, όμοιοι, λογίζονταν όσοι είχαν γεννηθεί από πατέρα Σπαρτιάτη, νέμονταν κλήρο γης και ήταν τουλάχιστον τριάντα ετών. Οι περίοικοι ήταν οι ελεύθεροι κάτοικοι της Λακωνίας που δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα, αλλά συμμετείχαν στο σπαρτιατικό στρατό. Στη βάση της κοινωνικής πυραμίδας βρίσκονταν οι είλωτες, εξαρτημένοι χωρικοί, που αποτελούσαν στην ουσία ιδιοκτησία της πολιτείας.